سفری اسطوره ای به اعماق دشت سوخته - وبلاگ کاتالوگ

به گزارش وبلاگ کاتالوگ، خبرنگاران-محبوبه سلاجقه: گندم بریان یا دشت سوخته گرم ترین بخش دشت لوت است، در شمال شهر شهداد، در حاشیه غربی کویر لوت، در استان کرمان. دمای هوا در این منطقه به قدری بالاست که هیچ موجود زنده ای نمی تواند در آن زندگی کند و هیچ حیاتی در آن یافت نمی گردد. داستان اوراد نیمروز در این فضا می گذرد. در کنار رودخانه شور و میان تپه های کوتاه و بلند کلوت های شهداد، روی شن های روان و گدازه های سوخته دشت گندم بریان، زیر آسمان پرستاره کویر و در سکوت مطلق آن. این رمان دو داستان درهم تنیده را روایت می نماید. یکی سفر جادویی بهمن محسنی (قهرمان داستان) به اعماق کویر لوت و دیگری زندگی عاشقانه او با یک هنرمند تئاتر در تهران. دو داستانی که پا به پای هم جان می گیرند و به یاری هم شخصیت بهمن را می سازند. مردی که فاصله ها را با یک سیگار کش می سنجد و در تمام طول راه با خودش واگویه می نماید.

اوراد نیمروز رمانی است چندلایه که ظرفیت های زیادی برای خوانش دارد. شاید یکی از شیوه های مناسب برای درک ساختار رمزی آن، استفاده از کهن الگوی سفر قهرمان کمبل باشد. کهن الگویی که در ادامه نظریه ناخودآگاه جمعی کارل گوستاو یونگ بیان شده است. نظریه ای که بخشی از ضمیر ناخودآگاه انسان را مربوط به دوره ای از زندگی بشر می داند که انسان به طور خاص در آن نقشی نداشته و مربوط به دوران پیشین و باستانی تمدن انسان است. به عبارت دیگر، هر انسانی علاوه بر ضمیر ناخودآگاه فردی، ضمیر ناخودآگاه جمعی نیز دارد. یونگ بر این عقیده است که ناخودآگاه جمعی از غرایز و کهن الگوها تشکیل شده است که تصاویر، نمادها یا فرم های بنیادی و اصلی از پیش موجود را نشان می دهد. جوزف کمپبل در کتاب قهرمان هزارچهره می گوید:

اسطوره های بشری در این دنیا مسکون، در هر زمان و مکان به نوعی تجلی می یابند. اسطوره، روح زنده هر آن چیزی به شمار می رود که از فعالیت های ذهنی و فیزیکی بشر نشأت گرفته است. گزاف نیست اگر ادعا کنیم اسطوره همانند دری پنهان است که به وسیله آن انرژی لایزال کیهانی در فرهنگ بشری تجلی می یابد.

کمپبل این اسطوره ها را بر مبنای ساختار مشترکشان طبقه بندی می نماید. از نظر او مراحل اساسی سفر قهرمان شامل: عزیمت، آیین تشرف و بازگشت می باشند. مرحله عزیمت دربرگیرنده حوادث ماقبل از شروع سفر می باشد و خود از پنج مرحله دیگر تشکیل شده است. (دعوت به شروع سفر، رد دعوت، امدادهای غیبی، عبور از نخستین آستان، شکم نهنگ)، مرحله آیین تشرف از حوادث روی داده در طول سفر می گوید و فرایند تعالی قهرمان را پی می گیرد و شامل شش مرحله است. (جاده آزمون ها، ملاقات با خدابانو، زن در نقش وسوسه گر، آشتی و یگانگی با پدر، خدایگان، برکت نهایی) و بازگشت که شامل شش مرحله است. (امتناع از بازگشت، فرار جادویی، دست نجات از خارج، عبور از آستان بازگشت، ارباب دو دنیا، آزاد و رها در زندگی) و از بازگشت قهرمان به وطن همراه با دانش و قدرتی می گوید که رهاورد این سفر است. البته این بدان معنا نیست که لزوماً تمامی این مراحل باید توسط قهرمان طی شود. ممکن است در هرکدام از این مراحل قهرمان از ادامه سفر بازبماند و یا اینکه اصلاً با آن خوان ها روبه رو نشود.

اوراد نیمروز داستانی غیرخطی است که به یاری فلاش بک ها و تک گویی های درونی روایت می شود. داستان نه از مرحله دعوت به شروع سفر بلکه با عبور از نخستین آستان شروع می شود. بهمن محسنی که دکتری تاریخ دارد در جست وجوی یافتن کوه خواجه ملک محمد سفری پرماجرا را در کویر لوت شروع می نماید. او معتقد است که تاریخ ایران در بیش از هزار سال پیش می توانست توسط تنها وارث یعقوب لیث صفاری تغییر کند. مردی که حین لشکرکشی پدرش به سیستان در راه بیمار شد و ناگزیر در یک آبادی در میانه کویر لوت باقی ماند و بعدتر خبر مرگش به پدرش رسید. بهمن قدم در حیطه ناشناخته ها می گذارد و در همان ابتدای جهت با نگهبانان آستانه روبه رو می شود: راننده کامیون که او را از ادامه جهت بازمی دارد، گم شدن یک لنگه از پوتینش در همان ابتدای راه، گرمای سوزنده صحرا و مردی نئاندرتال که سخت او را می ترساند.

از گردنه بُرزی باروتی رنگ بالا رفت، خم شد تا بند پوتین هایش را شُل کند. کمر که راست کرد، وادَرماند. هیأت خمیده مردی درشت اندام در کشاله تپه شنی ِ پیشارو به ملاقات آمد. به راه رفتن مرد خیره شد که اندامی عضلانی داشت، قدی بلند، شانه های خمیده و پاهایی زمخت و لخت. (ص، 19)

بهمن به همه این ها پاسخ درخوری می دهد از آستانه می گذرد و به سوی مرحله بعدی سفرش که شکم نهنگ است پیش می رود. او در سکوت مطلق صحرا و در زیر آسمان شگفت انگیز کویر واگویه ای درونی را شروع می نماید و با همسرش پریسا سخن می گوید. اینجاست که کم کم دلایل شروع این سفر برای خواننده روشن می شود: دعوت به شروع سفر. احتیاج و آرزوی بهمن پیش چشمان خواننده شکل می گیرد و شخصیتش پرداخت می شود. در این سفر اساطیری پرنده ای حیرت انگیز با دمی دراز و پرهای بلند قرمز و بنفش بهمن را همراهی می نماید پرنده ای که نماد آزادی و شروعی تازه است: امداد غیبی. بهمن باوجود تشنگی و گرما از سفر بازنمی ماند و توسط کویرِ ناشناخته بلعیده می شود.

به راه افتاد. گذر از این هادسِ شنی آرزویی محال بود. در همین حدود می مُرد، بی آنکه کسی او را در قبری بگذارد. (ص، 82)

بهمن در میان کویر سرگردان می شود، تشنه می ماند و مرگ را پیش چشمان خویش می بیند؛ اما از سفر بازنمی ماند و به راهش ادامه می دهد. از شکم نهنگ بیرون می آید و در جاده آزمون ها قرار می گیرد.

همین طورکه بی ناونفس پا بر خاک می کشید، سکندری خورد و به پوزه روی زمین افتاد. با مشقت چشم باز کرد. بافتار بیابان و ماهیت خاک عوض شده بود. پنجه بر خاک رُس کشید. بوته های بیابانی بسیاری در اطراف روییده بود. در دوردست حتی پوشش گیاهی انبوه تر می شد. جابه جا، زمین ردی از خزه خشک هم داشت. باورکردنی نبود؛ یعنی باز می توانست توَهُم باشد؟ (ص،85)

شابان مردی بدوی که برای چرای شترهایش به صحرا آمده است او را می یابد و از مرگ نجات می دهد و به ملاقات با خدا بانو می برد:

لایه های شن با پیچش تن مار روی هم سُر می خورد و جانور در سرخوشی صوفیانه ای بالا می رفت، تا اینکه به نوک تپه رسید و کله اش، کله مثلثی اش، درست رو به روی پیرزن درنگ کرد. خروس دو بار بانگ برداشت و دو زن از در خانه ها بیرون زدند. پیرزن هلهله زد، زن ها کل کشیدند. کله مار آونگ وار تکان می خورد و زبان دور پوزه می چرخاند. دختری جوان از پشت کله پیرزن سر برکشید. سرِ تپه رو به غروب ایستاد با تکه چوبی در دست و دهلی بر شانه. و بنا کرد به دهل زدن. (ص، 104)

زن در زبان تصویریِ اسطوره، نمایانگر تمامیت آن چیزی است که می توان شناخت و قهرمان کسی است که به قصد شناخت پای پیش بگذارد. بهمن آبادی موعود را یافته است. (قهرمان هزارچهره، ص، 123) روستایی کوچک در کنار کوه خواجه ملک محمد با قناتی باستانی و مردمی غریب که به زبانی ناآشنا سخن می گویند. مرحله بعدی سفر بهمن شروعشده است: زن در نقش وسوسه گر.

دختر کوزه را بر زمین گذاشت، دست او را گرفت و به سمت حصیر راهنمایی کرد. یکهو تنش مثل برق گرفته ها به لرز افتاد. باد از کنار حوض رم کرد، شاخه های درختان نخل به تکان افتادند، موجی از گردوخاک به دره سرازیر شد، تن نخل های باریک و پیر واخمید، پرندگان به پرواز درآمدند. (ص، 114)

بهمن در میان حوضچه پیش روی قنات باستانی غسل می نماید. آب نماد پاکی و قداست و بخشندگی است. به زیارت کوه خواجه ملک محمد می رود و به آن آرامش و رضایتی که در پی اش بود، دست می یابد. او مرحله خدایگان را تجربه می نماید.

ذوق زده به سمت کتیبه پا کشید. بسیاری از حروف درگذر زمان پریده بودند و به سختی می شد حروف باقیمانده را به هم ربط داد. کتیبه بر صخره ای صیقل یافته حجاری شده بود. چهارگوش متن را با دست اندازه گرفت: پنج وجب طول و سه وجب پهنا داشت. حجار در زوایای چهار طرف چهار قوس درآورده بود با اشکالی از صحنه های رزم. پای کتیبه گور خواجه ملک محمد واقع شده بود که نامش را درشت بر سنگ مرمر سرخ که بر بالین گور کار گذاشته شده بود، با خط کوفی حجاری نموده بودند. (ص، 125)

مرحله آخر از بخش دوم سفر (آیین تشرف)، دستاورد سفر یا برکت نهایی است. برکت می تواند دست یابی به گنج، اکسیر حیات یا هر هدف ارزشمند دیگری باشد که قهرمان به خاطر آن به سفر می رود. بهمن در مراسمی آیینی شرکت می نماید و با خوردن معجونی جادویی به ملاقات ملک محمد نائل می شود.

هر وقت کسی به یاد من بیفتد، از خواب مرگ بیدار می شوم، زنده می شوم، به شما بسیار مدیونم، هرچند کاری از دستم برایتان برنمی آید.

برخاست و خدنگِ قامتش رو به ماه ایستاد. دستانش را پشت سر قفل کرد و تکانی به موهایش داد: بروید، پابند اینجا نشوید.(ص، 160)

بهمن قصد بازگشت می نماید و از شابان یاری می خواهد؛ اما از همان ابتدا با مخالفت او روبه رو می شود. یافتن راه و گذر از صحرا احتیاج به فراری جادویی دارد. در اولین بازگشت گورستانی قدیمی می یابد. با ماراژدها مانند روبه رو می شود و به ناچار بازمی شود. مار و هر موجود مطرود دیگر نماینده اعماق ناخودآگاه است. جایی که تمام عوامل، قوانین و عناصر مطرود رانده شده و ناشناخته و رشدنیافته زندگی انبارشده است. (قهرمان هزارچهره، ص، 62) بهمن از فرار و بازگشت بازمی ماند اما درست زمانی که رهایی و آزادی بیش از هر زمان دیگری دور از ذهن به نظر می رسد باز امدادی غیبی از راه می رسد: دست نجات از خارج.

خطِ نوری روی سینه کوه خواجه ملک محمد افتاد. نگاه جمعیت به سوی کوه واگشت کرد. صدای ژِنگ ژِنگی به گوش رسید، صدای یک موتورسیکلت. (ص، 172)

مرز بین دودنیای قهرمان، دنیای اول (خودآگاه) و دنیای کشف شده (ناخودآگاه) آستان بازگشت اوست که با عبور از آن، به دنیای اول بازمی شود. بهمن فرار می نماید. درست در آخرین لحظات و در اوج ناامیدی مرد موتورسوار به یاریش می شتابد. سفر رو به انتها است؛ اما درست همین جاست که افسانه بهمن راهش را از بسیاری از افسانه های دیگر جدا می نماید و او از گذشتن از این خوان وامی ماند.

گیج بود، صدای راننده را که چیزی می پرسید، درست نمی شنید. قدرت تکلمش را از دست داده بود. یکهو چشمش بالا رفت و مردِ بدوی را دید که داشت در خم کلوتی بلند را می رفت، با همان لنگه پوتین بر حمایل گردن و پرنده دریاچه شور که بر شانه اش نشسته بود. (ص، 224)

اوراد نیمروز توسط نشر نیماژ به چاپ رسیده است و دومین رمان منصور علیمرادی است. رمانی که شایسته تقدیر در سیزدهمین دوره جایزه ادبی جلال آل احمد و برگزیده جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شد و در فهرست نهایی منتخبین جایزه ادبی مشهد نهاده شد. این رمان در بیست وسه فصل نوشته شده است و جمله ای به یادماندنی از آلفونس گابریل بر پیشانی نوشت خود دارد، جمله ای که در همان ابتدا به پیش گویی انتها داستان می نشیند: کسی که گرفتار افسون کویر شد تا انتها عمر رهایش نخواهد کرد.

بهمن سفری اسطوره ای را شروع می نماید و این سفر بی شک برگشتی اسطوره ای طلب می نماید؛ اما الگوی سفر بهمن شبیه به زندگی بسیاری از ماست. او از ادامه سفر بازمی ماند و از آستان بازگشت نمی گذرد. گرچه داستان به گونه ای انتها می یابد که خواننده همچنان در خوف ورجا باقی می ماند. در این امید که شاید بعدتر بازگشتی حاصل شود و بهمن این قهرمان اسطوره ای معاصر فرصتی بیابد تا سفرش را تکمیل کند. از آستان بازگشت عبور کند، از کویر لوت بگذرد و به قول خودش راهش را به کشور هفتاد متری خانه اش در خیابان بهار پیدا کند و به آن آزادی و رهایی موعود در زندگی برسد. مگر نه این است که این آزادی و رهایی سرنوشت وعده داده شده به نوع بشر است، سرنوشت محتوم اوست؟ آن چیزی است که درنهایت همه ما در سفر اسطوره ای زندگی مان به دنبال کشف، دریافت و شناخت آنیم. جایی که درنهایت این سفر اعجاز گونه به انتها می رسد و قهرمان ما چون بودا، چون سیذارتای هرمان هسه و چون سانتیاگو چوپان رمان کیمیاگر پائولو کوییلو راهش را می یابد و با دستی پُر برای نجات نوع بشر بازمی شود. آن چنان که جوزف کمبل می گوید: اسطوره های شکست تراژدی زندگی را به ما می نمایانند اما اسطوره های پیروزی شگفتی و حیرت را نصیب ما می نمایند. ولی اگر قرار است وعده و وعیدهای اسطوره یگانه به حقیقت بپیوندد، شکست و پیروزی فرا بشری چیزهایی نیستند که به دنبال آنیم. بلکه این پیروزی بشر است که باید شاهد آن باشیم.